Arapça kökenli olan hamam kelimesi, sıcak ve soğuk suların bulunduğu yıkanma yeri anlamına gelmektedir. Türklerin hayatında hamamlar sadece yıkanma yeri değil, aynı zamanda sağlık, sosyal ve kültürel aktivite merkezleriydi. Sürekli sıcak olan ve nemi çok yüksek olan hamamlar kasların gevşemesini sağlayarak rahatlama ve gevşeme sağlamaktadır. Bunun en önemli nedeni cildi yumuşatması ve üst katmanların kolayca soyulmasını sağlaması ve temizliği kolaylaştırmasıdır. İnsanoğlunun yaşamsal ihtiyaçlarından biri olan suyun sağlık amacıyla kullanılması, hamam, kaplıca gibi su alanlarının yapılmasına yol açmıştır. Bu yapı türlerinden biri olan hamamlar özellikle insanların yıkama ve temizlik ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Geçmişten günümüze banyo yapma, arınma, güzellik, zinde kalma gibi genel sağlığı koruma amacının yanı sıra bazı rahatsızlıklardan kurtulmak için de banyo uygulamaları kullanılmaktadır. Kısaca hamamlar, sadece kese ve yıkanmanın ötesine geçen, bedensel ve ruhsal arınma, bütünsel terapi, masajla tedavi ve vücut güzelliği için vücut bakımları sağlayan sağlık, sosyal ve kültürel merkezlerdir.
Türk Hamamı Tarihi
Türk kültürü ile özdeşleşen hamamın tarihi geçmişi Roma İmparatorluğu’na kadar uzanmaktadır. Türk boylarının İslam’ı kabul etmesinden sonra giderek yaygınlaşan hamamın tarihi çok eskilere dayanmaktadır. Arkeolojik çalışmalar sonucunda günümüz hamamlarının ilk örnekleri Atina’da bulunmuş ve MÖ 5. yy’da yapıldığı sanılmaktadır. Modern hamamların yaygın kullanımı 5. yüzyılda Antik Yunan’a kadar uzansa da bu bölge ile sınırlı değildir. Hindistan, Mısır ve Ege’de benzer yapıların olduğu yapılan kazılarda ortaya çıkmıştır. Roma uygarlığının modern halini verdiğine inanılan hamamlarda, suyun MÖ 1. yüzyılda merkezi bir ateşle ısıtılmaya başlandığı sanılmaktadır. MÖ 33 yılında Roma’da 170 civarında hamam olduğu tahmin edilmektedir. Roma döneminde bu yapılara therma denmekteydi ve bugün bu terim “termal” kelimesinin kökenini oluşturmaktadır. Türklerin hamamla tanışması 1584 yılına dayanmaktadır. İlk hamam olduğu kaydedilen Çemberlitaş Hamamı’nı, III. Murat’ın annesi Nurbanu Sultan dünyaca ünlü mimarımız Mimar Sinan’a yaptırmıştır. Çemberlitaş Hamamı günümüzde de hizmet vermektedir. Kısa sürede halk tarafından benimsenen hamamlar giderek yaygınlaşmış ve 16. yüzyılın sonlarında sadece İstanbul’da yaklaşık 5.000 hamam hizmet vermeye başlamıştır. Bu hamamların çoğu özel işletme olarak kurulmuştur.
Türk Hamamının Özellikleri Nelerdir?
Türk hamamları birçok yönden diğer bölgelerdeki hamamlardan farklıdır. Bu ayrımda en büyük rolü dahili bölümler oynamaktadır. Genel olarak üç bölümden oluşan Türk hamamları aşağıda sıralanmıştır:
- Giyinme: Giyinme alanları, hamamı ziyaret edenlerin kıyafetlerini çıkarmak için hazırlandıkları yerlerdir. Günümüzde kabin veya oda şeklinde hazırlanmaktadır.
- Yıkama: Yıkama bölümü hamamın merkezini oluşturmaktadır. Bu bölümde leğen, halvet, göbek taşı gibi farklı bileşenler kullanılmıştır. Kurna, sıcak ve soğuk su musluklarından akan suyun biriktiği ve herkesin tek tek yıkandığı bölümün adıdır. Özel oda ise hamamın içinde kapalı bir oda şeklinde olan ve ziyaretçilerin tek başlarına yıkanmalarına olanak sağlayan kısımdır. Göbek taşı hamamın ortasındaki mermer yapıdır ve keselenme hizmeti genellikle bu taş üzerinde verilmektedir.
- Isınma: Hamamlarda bulunan ısıtma bölümüne ocak adı verilmektedir. Hamamın altında bulunmakta ve ateş sürekli yanmaktadır. Bu ateş hem hamamı hem de suyu ısıtmak için kullanılmaktadır.
Türk Hamamı’nın Faydaları Nelerdir?
Hamam, herkesin zihinsel ve fiziksel durumu üzerinde mucizevi etkisi olan, sıcak buharla yapılan bir hidroterapi tedavisidir. Birçok medeniyette olduğu gibi ülkemizde de özel ilgi gören ve geliştirilen hamamın faydaları şu şekildedir:
- Rahatlatıcı etkiler: Hamamın en genel ve popüler faydası, zihin ve bedene sağladığı rahatlatıcı etkilerdir. Hamam, sıcak buharın hem beden hem de zihin üzerindeki canlandırıcı etkisi sayesinde stres ve ağrılardan kurtulmayı sağlamaktadır. Aynı zamanda ferahlatıcı ve rahatlatıcı özellikleri sayesinde hamam, her gün yaşadığımız stres ve gerginlikle mücadele etmek için en iyi terapilerden biridir.
- Cilde Faydaları: Hamamın faydaları zihinsel ve fiziksel olarak ikiye ayrılabileceğinden, vücuttan bir örnekle devam edelim. Buhar ve ısı sayesinde gözenekleriniz açılacak ve temiz buharın cildinize daha kolay nüfuz etmesi sağlanacaktır. Harika temiz ve genç bir cilde sahip olmanın anahtarı budur. Banyonun bu tip hücre yenilenmesinde ve diğer cilt problemlerinde yatıştırıcı etkisi vardır. Çevrede maruz kaldığımız mikroplar nedeniyle her türlü toksin cildinizin altında hapsolabilmektedir. Hamamlar, gözeneklerinizi açmak için ısıyı kullanarak bu sorunun çözülmesine yardımcı olmaktadır. Cildinizi haşlamayacak şekilde ayarlanmış, kirlenmeyi önleyen ve ölü deriyi atmanızı sağlayan sıcak bir ortamdır.
- Kan dolaşımına faydaları: Banyo sayesinde kan dolaşımı bozulmuş veya zayıflamış bölgelere daha fazla oksijen taşındığı için dolaşımınıza da faydalıdır.
- Kan basıncı üzerinde olumlu etkiler: Araştırmalar, banyoda bazı insanların vücutlarının kalp atışlarını değiştiren hormonlar salgıladığını göstermektedir. Aldosteron adı verilen bu hormonlardan biri kan basıncınızı düzenlemektedir. Bir hamamda otururken aldosteron salındığında, yüksek tansiyonun düşmesine yardımcı olabilmektedir.
- Strese Faydaları: Hamamın faydaları arasında belki de bizi en çok cezbeden yanı stresi gidermesidir. Kese atmak, vücudu kir ve pastadan arındırmak harika bir terapidir ve banyodan çıktığımızda rahatlayan zihnimiz kendimizi çok iyi hissetmemizi sağlamaktadır. Bu yüzden hamamdan çıkanlar genellikle “kuş gibi hafifledik” derler. Peki bunu nasıl yapmaktadırlar? Hamamda olmak vücudunuzun kortizol üretimini önemli ölçüde azaltabilmektedir. Kortizol, hissettiğiniz stres düzeyini düzenleyen bir hormondur. Kortizol seviyeniz düştüğünde kendinizi daha rahatlamış hissedersiniz. Rahat bir durumda birkaç dakika geçirmek sadece sağlığınızı iyileştirmekle kalmaz, aynı zamanda zihninizi iyileştirmeye de yardımcı olmaktadır.
- Solunum ve tıkanıklık için faydaları: Bunun faydası buharda gizlidir. Evde banyo yaparken soluduğunuz buhar sizi önemli ölçüde iyileştiriyorsa, hamamın ne kadar faydalı olacağını düşünün. Hamamın faydaları arasında burun tıkanıklığı ve soğuk algınlığı bulabileceğimiz en hızlı çözümlerdir. Banyolar derin ve sağlıklı nefes almayı teşvik eden bir ortam yaratmaktadır. Bir grup çocuk üzerinde eski bir araştırmaya vardır; Kızılcahamam Hamamı ve buhar tedavisi sonrası solunum yolu enfeksiyonu olan çocukların bu tedaviyi almayan çocuklara göre daha hızlı iyileştiğini bulmuşlardır.
- Sert eklemler için rahatlatıcı faydalar: Banyo yapmanın faydaları arasında dikkat çeken noktalardan biri de eklemlerimize muazzam fayda sağlamasıdır. Bunun en bariz örneği sporcuların antrenman veya müsabaka öncesi uyguladıkları ısınma hareketleri ile verilebilmektedir. Antrenmandan önce ısınmak yaralanmaları önlemek için çok önemlidir. Buradan başlayarak; Eklemler ve kaslar yeterince ısınmadığı sürece bize zarar vereceklerini söyleyebiliriz. Bazen günlerce geçmeyen sırt, boyun ve bacak ağrıları yaşarız. Bazen bunu önlemek için yaptığımız bir banyo yeterli olmaz ama hamam her zaman bu göreve hazırdır.
- Bağışıklık Sistemine Etkileri: Grip ve hastalanmayı önlemek için ihtiyaç duyduğumuz güçlü bir bağışıklık sistemine banyo yaptırarak kavuşabiliriz. Bir hidroterapi uygulaması olarak banyoların bağışıklığı arttırdığı bilinmektedir. Vücudunuzu ılık su ve sıcak buhar altında tutmak, enfeksiyonla savaşan hücreleri uyarmaktadır.
- Kilo Vermeye Faydaları: Kilo vermek isteyenlerin uygulamalarından biri de bol spor ve egzersizdir. Bu sayede terleyen vücut kalori yakarak kilo vermemizi sağlamaktadır. İşin püf noktalarından biri de terlemekse, buhar ve ısının iç içe olduğu banyolar da kilo vermenize yardımcı olabilmektedir. Banyoda kalma süreniz vücut özellikleriniz gibi faktörlerden dolayı kişiden kişiye farklılık gösterse de, banyonun faydaları arasında kalori yakmanız da vardır.
Türk Hamamı Nasıl İşler?
Anadolu Türk hamamları kullanılan suya göre doğal sıcak su ve yapay ısıtma sistemleri olarak ikiye ayrılabilmektedir. Doğal bir sıcak su kaynağı üzerine inşa edilen ve genellikle sağlık amacıyla kullanılan yapılara kaplıca denmektedir. Anadolu Türk hamamları temizlik kadar eğlence, doğum, evlilik gibi birçok sosyal etkinliğe de sahne olması nedeniyle Türk sosyal hayatında çok önemli bir yere sahiptir. Günümüzde daha çok temizlik, sağlık ve güzellik amaçlı kullanılan hamamlarda sıcak ve soğuk su havuzları, aromatik köpük, çamur, deniz yosunu, kil, bal ve bitkisel yağ masajları ve vücut bakımları görmek mümkündür. Türk Hamamı Kültürünün geleneksel uygulamaları sağlık ve uygulama etkinliği açısından üç sınıfta değerlendirilebilmektedir. Vücut bakımı, vücut sağlığı ve güzellik açısından bu üç aşamanın yapılması önerilmektedir.
Türk hamamlarının çalışma prensipleri aşağıda sıralanmıştır:
- Temizleme ve Arındırma
- Hamam Masajları
- Türk hamamı Vücut Bakımları
Banyoya girmeden önce tüm mücevherler (altın,) ve gözlükler çıkarılmalıdır. Hamamda metal ısınır ve ısınan metal kılcal damarları etkiler ve ayrıca ciltte kızarıklık ve tahrişe neden olabilmektedir.
Kontak lensler, göz tahrişine neden olabileceğinden banyoya girmeden önce çıkarılmalıdır.
Hamama tok karnına girmek sağlık açısından sakıncalı olduğundan, banyodan önce yeme ve içmeyi bırakmak gerekmektedir. Banyodan önce yenen yiyecekler dolaşım sisteminde gerginlik yaratmaktadır. Egzersizden önce olduğu gibi iyi bir yemek yendiyse, banyo yapmadan önce bir veya iki saat bekleyin. Ayrıca aç karnına banyo yapmak veya hamama girmek doğru değildir. Banyo yapmak, enerjinizi bir egzersiz gibi kullanır, sıvı ve mineral kaybına neden olur ve bazı kişiler yorgunluktan mide bulantısı veya bayılma yaşayabilir. Bu nedenle vücudunuzun semptomlarını dikkate alarak düşük sıcaklıkta ve kısa süreli bir banyo yapmaya özen gösterin. Ayrıca fiziksel olarak yorgun hissediyorsanız hamama gitmekten kaçının.
Düşük veya yüksek tansiyon olduğunda girmek tehlikeli olabilir.
Ciddi kalp hastalıkları ve solunum güçlüğü sorunu varsa girilmemesi tavsiye edilir.
Türk Hamamında Ne Giymelisiniz?
Hamama giderken günlük kıyafetler tercih edilir, mümkün olduğunca rahat ve spor kıyafetler giyilmesi gerekmektedir. Hamamdaki soyunma alanlarında giysiler ve iç çamaşırları çıkarılarak çantaya konulmaktadır. Dilerseniz hamama külotla girmek mümkündür ancak sürekli su ile temas edip sabun kullanacağından eski bir külot kullanılması tavsiye edilmektedir. Soyunma odasından çıkmadan önce vücut peştamal ile kapatılmaktadır. Günümüzde birçok Türk hamamı peştamal, havlu gibi ürünleri ziyaretçilerine sunmaktadır. Ancak dilerseniz peştamalınızı da yanınıza alabilirsiniz. Soyunma odasında da ayakkabı ve çoraplar çıkartılmaktadır, ıslak mermer zeminde kaymayan takunyalar giyilmektedir. Terlikler hamam tarafından ziyaretçilere sunulur ancak dilerseniz terliklerinizi de yanınızda götürebilirsiniz. Islak zeminlerin kaygan olabileceğini unutmamak ve dikkatli yürümek çok önemlidir.
Hamam ve Türk Hamamı Arasındaki Fark Nedir?
Türk hamamları çok sayıda kullanıcıya hitap eden oldukça popüler yapılardır. Ancak daha önce de belirttiğimiz gibi diğer kültürlere ait birçok farklı hamam türü bulunmaktadır. Hem eski birçok medeniyette hem de günümüzde farklı toplumlarda hamam kültürü vardır. Bunlara örnek olarak kaplıca ve sauna gibi yerler ile “onsen”, “banya” ve “jimjilbang” gibi yapılar verilebilmektedir. Bu yapılar çeşitli yönlerden hamamlara benzerlik gösterse de hamamların diğer hamam türlerinden farklılıkları vardır. Türk hamamlarının diğer hamam türlerinden farklılıkları, kullanıcıların tercihlerini tercihlerine göre yapmalarına neden olmaktadır. Bu farklılıkların bir kısmından bahsetmemiz gerekirse şu şekilde sıralayabiliriz:
- Türk hamamlarının ilk göze çarpan özelliklerinden biri, kadın ve erkeklerin kullandığı hamamların ayrı tutulmasıdır. Türk hamamlarında kültürel nedenlerden dolayı cinsiyete göre farklı hamamlar kullanılmaktadır. Roma’da kullanılan onsen, sauna ve hamamların kaynağı olan “thermae” yapılar arasında böyle bir ayrım yoktur.
- Türk hamamı ve masaj ayrılmaz iki konudur. Türk hamamlarındaki yüksek nem ve sıcaklık oranları cildin yumuşamasını, kir ve ölü derinin kolayca atılmasını sağlamaktadır. Türk hamamında belirli bir süre kaldıktan sonra kese ve masaj uygulamaları ile ekstra temizlik ve rahatlama sağlanmaktadır. Geleneksel olarak, diğer bazı hamam türlerinde böyle bir uygulama yapılmaz.
- Türk hamamlarına en çok benzeyen yapılar kaplıca ve saunalardır. Spa merkezlerinin Türk hamamlarından temel farkı bu yapıların yerleşik termal alanlar olmasıdır. Türk hamamlarının yapımı için böyle bir zorunluluk yoktur. Ayrıca kaplıcalarda yapılan uygulamalar Türk hamamlarına göre daha geniş bir kapsama sahiptir. Sauna ise daha sade bir yapı olarak dikkat çekmektedir. Ayrıca saunadaki sıcaklık seviyesi Türk hamamından çok daha yüksektir ve nem daha düşüktür. Günümüzde birçok modern Türk hamamında sauna alanları bulunmaktadır.
- Türk hamamlarının önemli bir özelliği de özgün yapıları ve mimarileridir. Çok eski bir tarihe sahip olan bu yapılar kültürümüzde özellikle Osmanlı döneminde yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu duruma bağlı olarak Türk hamamlarındaki mimari de büyük ölçüde Osmanlı mimarisinden etkilenmiştir. Türk hamamı, işlevselliğin yanı sıra birçok başka unsuru da bünyesinde barındırmaktadır. Hamamlarda soğuk oda, sıcak oda ve soyunma odaları gibi ayrı bölümler bulunmaktadır. Türk hamamlarının dış cephesinde göze çarpan ilk özelliklerden biri yaygın olarak kullanılan kubbe şeklidir. Bunun dışında hamamların dış mimarisi genel olarak oldukça sade bir görünüme sahiptir.
Ünlü Türk Hamamları Hangileridir?
Türk hamamları tarih boyunca temizlik ve hijyen açısından hayati bir öneme sahip olmuştur. Ancak zamanla özel kullanıma uygun banyoların yaygınlaşmasıyla birlikte Türk hamamlarının bu öncelikli görevi arka planda kalmıştır. Bu nedenle bir zamanlar yeniden yaygın olan hamamın kullanımı zamanla azalmıştır. Daha az popüler olan eski Türk hamamlarından bazıları yıkılmış veya müze benzeri yapılara dönüştürülmüştür. Ancak birçok tarihi Türk hamamı günümüze kadar gelebilmiştir. Bu hamamların bir kısmı restore edilerek tekrar kullanıma hazır hale getirilmiştir. Önemli tarihi hamamlardan kısaca bahsetmemiz gerekirse bunlardan bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz:
1. Çemberlitaş Hamamı
Çemberlitaş, halen hamam işlevi gören tarihi hamamlardan biridir. Bu hamam Mimar Sinan tarafından tasarlanmış ve 1584 yılında yapılmıştır. Çemberlitaş Hamamı, Kapalıçarşı’ya çok yakın, Çemberlitaş’ın yanında bulunan ünlü hamamlarımızdan biridir. Selim’in eşi Nur Banu Sultan tarafından yaptırılan hamam, bay ve bayanlar için iki ayrı bölümden oluşmaktadır. Çemberlitaş, bir dönem Valide Sultan ve Gül Hamamı olarak da anılmıştır. Osmanlı topraklarını gezen ve gördüklerini Seyahatnâme adlı eserinde toplayan Evliya Çelebi, yapıdan III.Murat Hamamı olarak da söz etmektedir. Hamamda bazı göbek taşları üzerinde Osmanlıca yazıtlara rastlamak mümkündür. Çemberlitaş Hamamı zamanla hasar görse de restorasyon çalışmaları sonucunda yeniden kullanılmıştır.
2. Ayasofya Hürrem Sultan Hamamı
Kanuni Sultan Süleyman’ın eşi Hürrem Sultan tarafından yaptırılan bu hamamın inşaatı 1557 yılında tamamlanmıştır. Dönemin baş mimarı Mimar Sinan, hamam mimarisinde bir ilki gerçekleştirerek hamam mimarisinde bir ilke imza atmıştır. Hürrem Sultan tarafından hayır kurumu olarak yaptırılan hamam, uzun yıllar depo olarak kullanılmıştır. 1957-1958 yılları arasında onarım gören hamam, 5 asırlık işlevleriyle, yani hamam olarak 2011 yılında yeniden açılmıştır.
3. Tarihi Galatasaray Hamamı
Hamam Galatasaray Külliyesi içinde yer almaktadır ve Sultan II. Beyazıt tarafından külliye ile 1481 yılında yaptırılmıştır. İstanbul’un en görkemli ve ünlü hamamlarından biri olan Galatasaray Hamamı, Sultan II. O zamanların önemli isimlerinden Gül Baba’nın isteği üzerine Bayezid tarafından yaptırılmıştır. Yüzyıllara hitap eden Galatasaray Hamamı birçok paşa, kadı, sadrazam ve padişahlara hizmet etmiştir. Türk hamamı günümüzde hala en çok tercih edilen tarihi hamamlardan biridir.
4. Süleymaniye Hamamı
Caminin bir bölümünü oluşturmaktadır. 1557’den beri Beyazıt’ta ayakta duran hamam, birbiri ardına sıralanmış kubbeler ve bacalardan oluşmaktadır. O dönemde hamamla birlikte Süleymaniye Camii ve külliyesi de yapılmıştır. Kadın ve erkeklerin her gün kullanabilecekleri bölümlerin yanı sıra Kanuni Sultan Süleyman’ın bir zamanlar banyo yaptığı özel kutu bölümü de hamamın kullanılan bölümüdür. Günümüzde hamam hala işlevlerini yerine getirmektedir. Bay ve bayanlar için sadece bir bölüm vardır ve gitmeden önce rezervasyon yaptırmanız gerekmektedir.
5.Tarihi Vezneciler Hamamı
Hamam, 1582 yılında Sadrazam Siyavuş Paşa tarafından Süleymaniye Medresesi’ne gelir sağlamak amacıyla yaptırılmıştır. Diğer bilgilere göre, bir köşk hamamı olarak eklenmiş ve daha sonra halka açılmıştır. 1965 yılında soyunma yerleri betonarme olarak yenilenmiştir. Tarihi Vezneciler Hamamı adını bulunduğu semtten almaktadır. Kapalıçarşı, Beyazıt Camii, Şehzadebaşı Camii ve Süleymaniye Camii’ne yakın olduğu için ulaşımı kolaydır.
Türkiye Gezilerinde Türk Hamamı’na Gitmeli Misiniz?
Günümüzde turizm sektöründe yaşanan yoğun rekabet ve yenilik arayışlarının yanı sıra tüketici seçeneklerindeki değişim, bilinçli ve seçici yaklaşım, farklı ürün ve hizmetlere olan ilgiyi artırmaktadır. Bu nedenle Türk Hamamları hem kültürel hem de mimari açıdan çekici bir turistik bir yerdir. Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan Türk Hamamı ile tanışan turistler Türk Hamamı’ndan vazgeçemiyor. Sauna ile başlayan, kese ve köpük terapileri ile devam eden hamam deneyimi, masajla son bulmaktadır. Başta İngiliz turistler olmak üzere birçok ülkeden gelen turistler ilk kez hamama gelmekte ve tekrar gelmektedirler. Türk misafirperverliğini ve hamam keyfini yaşamak için Türkiye’ye gelmelisiniz ve hamamlar Türkiye’de görülmesi gereken yerlerdir.
Türk Hamamı Nasıl Kokar?
Türk hamamı, mermer alanında çeşitli mermer lavabolar ve çeşmeler içeren özel bir banyodur. Bu bölge, insanlar yıkandığı için özel sabun ve tütsü kokuları ile hoş bir kokuya sahiptir. Bunlar temiz bir koku yaymaktadır.
Türkiye’de Hamama Girmenin Maliyeti Ne Kadar?
Türk Hamamı, kendine ait atmosferik havası olan özel bir hamamdır. Günümüzde yerli halk ve turistler şehir genelinde hem tarihi hem de modern hamam türlerinin hamamlarına gidebilmektedir. Bu alanlara giriş ücreti yaklaşık 20 dolardır, masaj ise yaklaşık 75 dolardır.